Aniela Merici, PISMA - REGUŁA. RADY. TESTAMENT

Tłumaczenie, wstęp i opracowanie Urszula Borkowska OSU, Lublin 1992

Spis treści »    

Przypisy

1 Tytuł Reguły wydanej przez Turlino jest znacznie dłuższy: „Reguła nowego Towarzystwa
św. Urszuli w Brescii, dzięki której wiadomo, jak winny zachowywać się dziewice Towarzystwa,
aby żyjąc po chrześcijańsku mogły po śmierci radować się dobrami życia wiecznego”.
Tak rozbudowany tytuł zdaje się być streszczeniem przedmowy Ad Lettore napisanej przez
G. Cozzano, a pominiętej w wydaniu Turlino.

2 Reguła rękopiśmienna składa się z prologu i 11 rozdziałów, w druku Turlino rozdziałów jest 12, ponieważ prolog potraktowano jako rozdział pierwszy.

3 W tekście Turlino: „W imię Najświętszej Trójcy rozpoczyna się Prolog życia Dziewic nowo założonego Towarzystwa pod imieniem i opieką św. Urszuli”.

4 Słowa te, czyniące z Reguły jakby list matki do córek, które miały pójść za jej wskazówkami, zostały pominięte w druku Turlino.

5 Turlino: „Ileż osób znakomitego pochodzenia: cesarzowych, królowych, księżnych i innych pragnęłoby - poczytując to sobie za największe szczęście i zaszczyt - zostać waszymi służebnicami, uważając wasz stan za godniejszy i znacznie lepszy od własnego”.

6 Słowo „stupenda dignita” (zdumiewająca, nadzwyczajna godność) Turlino zastąpił słowem „mirabile dignita” (przedziwna godność).

7 Turlino: usunięto słowo „serce”.

8 Turlino: „oblubienicom Zbawiciela”.

9 Turlino: „drogi cierniste, strome i wyboiste staną się nam ukwiecone, wyrównane, radosne, usiane cennymi skarbami, ponieważ aniołowie i chóry anielskie będą z nami tym bardziej, im więcej będziemy uczestniczyć w życiu anielskim”.

10 Podobnie w Regule tercjarzy, którą Aniela żyła przez wiele lat (Reguła fratrum et sororum ordinis de poenitentia), pierwszy rozdział mówi o warunkach, a drugi o sposobie przyjmowania nowych członków. Zob. M. Bigi, L'universale salute. Profilo storico dell'ordine Francescano secolare, Roma 1990, s. 63.

11 Turlino: „Po piąte: winna mieć najmniej dwanaście lat, kiedy się przedstawi, piętnaście, gdy będzie przyjęta w czasie kapituły, a od osiemnastu do dwudziestu lat, gdy zostanie wpisana do urzędowej księgi. Przypomina się, że dziewczęta mające mniej niż dwanaście lat mogą być przyjmowane jedynie dla pouczenia ich o tym szczególnym sposobie życia”. Powyższa zmiana tekstu w stosunku do Reguły rękopiśmiennej wprowadzona w druku z 1569 r. dokładnie odpowiada trzem stopniom przyjmowania kandydatki przewidzianych przez ceremoniał urszulanek wydany jako dodatek do Reguły. „Ordine et ceremonie che si fanno con le Vergine che vogliono entrar nelle Compagnia di S. Orsola di Brescia”. Ceremoniał wydano w Brescii u dziedziców Turlino bez daty, prawdopodobnie ok. r. 1572. Zob. MTS, s. 339 nn.

12 Słowo „verita” (prawda, istota) w tekście Turlino zastąpiło słowo „via” (droga, sposób). Wraz
z dodaniem zastrzeżenia, że dziewczęta poniżej lat 12 mogą być przyjmowane „jedynie (solamente) dla zapoznania ich ze sposobem tego szczególnego życia”, mamy tu przykłady próby wprowadzenia prawniczych uściśleń do pierwotnego tekstu Reguły. Zob. Angela Merici, Die Schriften, s. 77.

13 Podobnie w Regule tercjarzy 3 rozdział dotyczy sposobu skromnego ubierania się, unikania ozdób i próżności, z powołaniem się na radę św. Piotra (II P 3,3) aby odrzucić wszystkie marne ozdoby światowe. Zob. M. Bigi, dz. cyt., s. 63.

14 Turlino: „Suknie winny być z sukna lub szewiotu w kolorze czarnym lub brązowym lub też ciemnoszarym czy brunatnym”. Wymienianie kolorów sukni zaczęto od barwy czarnej, zdradzając tendencję do ujednolicenia ubioru mającego przypominać strój zakonny.

15 Przepis noszenia paska jest interpolacją, której dokonano w pierwotnym tekście Reguły. Wprowadzony został w 1546 r. za rządzeniem Lukrecji Lodrone. Włączenie tego przepisu do tekstu stanowi przesłankę pozwalającą datować czas powstania odpisu zachowanego w kodeksie Biblioteca Trivulziana. Interpolacja wyraźnie rozbija ciągłość pierwotnego tekstu. Nakaz noszenia paska być może dodano w oryginale jako uwagę na marginesie, a przepisujący później kopista włączył to zdanie do tekstu trivulcjańskiego, nie dbając o logiczne umieszczenie przepisu
w kontekście rozdziału. Tekst Turlino również ten przepis zawiera, ale włączony w innym miejscu rozdziału, po zdaniu mówiącym o kolorze sukni, a przed słowami przyzwalającymi na noszenie stroju, w którym siostry wstępowały do Towarzystwa. Takie umieszczenie przepisu nie zakłóca ciągłości tekstu.

16 Turlino: rozdział II jest znacznie krótszy, gdyż zrezygnowano ze szczegółowego wymieniania ozdób stroju, jakich należy uniknąć.

17 Rozdział, jakkolwiek dłuższy, uderza podobieństwem do rozdz. 4 Reguły tercjarskiej, która zakazywała uczestniczenia w zabawach i widowiskach. Zob. M. Bigi, dz. cyt., s. 64.

18 Jakkolwiek w Regule tercjarzy (M. Bigi, dz. cyt., s. 64) jest rozdział o postach, przepisy odnoszące się do nich są znacznie łagodniejsze niż wymagania Reguły Towarzystwa św. Urszuli.

19 Słowa używanej do dziś w liturgii prefacji na Wielki Post.

20 W kilku miejscach swoich pism Aniela w sposób ogólnikowy powołuje się na przepisy prawa kościelnego. Ponieważ w średniowieczu i początkach czasów nowożytnych nie było ono ujednolicone, trudno wskazać dokładnie, skąd owe cytaty pochodzą.

21 Św. Aleksander męczennik pochodził z Frygii w Azji Mniejszej. Działał w Lyonie w czasie prześladowania chrześcijan. Zachęcał ich do wytrwania i wybrania raczej męczeństwa niż wyrzeczenia się wiary. Skazano go za to na pożarcie przez zwierzęta, ale pozostał przy życiu
i „rozmawiał z Bogiem w sercu swoim”, jak mówią akta jego męczeństwa. Później został ścięty,
a święto jego obchodzi się 2 VI. Wzmianka o nim jest przykładem hagiograficznej wiedzy św. Anieli. O św. Aleksandrze męczenniku zob. Biblioteca Sanctorum IX, 1274.

22 Turlino opuścił słowo „najłaskawszy”.

23 Pełen poezji tekst, przypominający Ps 148, zmieniony został w wydaniu Turlino: „Niech
[Twe święte Imię] będzie błogosławione w niebie i na ziemi i wśród wszystkich chórów Aniołów
i Archaniołów”.

24 Podobnie Reguła tercjarzy zachęcała ich w rozdz. 13 do codziennego uczestniczenia we mszy św. w milczeniu i skupieniu. Zob. M. Bigi, dz. cyt., s. 65.

25 Rozdział o spowiedzi jest wyraźną polemiką z nauką protestancką: uzasadnia konieczność indywidualnego wyznania grzechów dla uzyskania rozgrzeszenia. Zob. Pratiques de la confession. Des Pèeres du desert a Vatican II. Quinzes études d'histoire, Paris 1983. Aniela w swojej Regule ujmuje sprawę sakramentów znacznie głębiej, niż to uczyniono w Regule tercjarskiej w rozdz. 6
o spowiedzi i komunii. Zob. M. Bigi, dz. cyt., s. 64.

26 W czasach Anieli praktyka komunii św. w pierwsze piątki nie była jeszcze znana. Rozpowszechniła się w Kościele po objawieniach św. Marii Małgorzaty Alacoque 150 lat później.

27 Rozdział o posłuszeństwie jest jednym z najbardziej interesujących dla duchowości pierwszych urszulanek. W drukowanym tekście Turlino wprowadzone zostały cyfry 1-6 przy wyliczaniu, komu winny posłuszeństwo.

28 Św. Aniela urodzona w Desenzano mieszkała na terenie Republiki Weneckiej, a Regułę napisała dla urszulanek w Brescii, stąd pojęcie państwa utożsamione jest u niej z pojęciem „Rzeczpospolita” (respublica).

29 Podobnie jak w rozdz. VIII tak i w rozdz. XI w druku Turlino wprowadzono numerację poszczególnych części. Św. Aniela do rozdziału o zarządzie wprowadziła przepisy r. 14 reguły tercjarskiej o odwiedzaniu chorych sióstr i udziale w pogrzebie oraz obowiązku modlitwy
za zmarłych. Zob. M. Bigi, dz. cyt., s. 65.

30 Użyte w tekście włoskim słowo „matrona” (dostojna pani, zamężna kobieta, dama) tłumaczymy słowem „matka”, gdyż u św. Anieli oba te określenia używane są zamiennie i właśnie rolę „matek Towarzystwa przewidziała ” dla grupy wdów, o których mowa w rozdziale Reguły o zarządzie. Podobnie określona została ich rola w Akcie wyboru Anieli na generalną Towarzystwa: „Vidue sint tamquam matres” (Archivo Segreto Vaticano. Sacra Congregatio Rituum, Processus, 341, f. 922v. Dalej cyt.: Processus).

31 Turlino: opuszczono ostatnie zdanie.

32 Tekst polski, jak zaznaczono we Wstępie, jest tłumaczeniem z włoskiej kopii, uwierzytelnionej, wpisanej z oryginału G. Cozzano do Akt procesu kanonizacyjnego Anieli Merici (Processus, vol. 341, f. 946v-953r). Włoski tekst Rad poprzedzony jest tam wprowadzeniem napisanym po łacinie,
a którego polskie tłumaczenie jest następujące: „Tekst pouczeń Błogosławionej Anieli udzielonych Dziewicom-Przewodniczkom lub prefektom (niegdyś nazywanym pospolicie «colonelli») Towarzystwa św. Urszuli napisany ręką Gabriela Cozzano, osobistego sekretarza Błogosławionej
w przedłożonej książce i włączonej do akt przez wspomnianego wyżej kanclerza Facconi”. Natomiast kopia Rad znajdująca się w Secondo Libro Generale (f. 26) nosi tytuł: Arricordi et precetti lasciati dalla madre sour Angela alle colonelle.(„Rady i zalecenia pozostawione kolonellom przez matkę-siostrę Anielę”).

33 Adresatkami Rad są „li colonelli” (pułkownicy, dowódcy grup wojskowych). Z rozdziału 11 Reguły, o zarządzie, wiemy, że chodzi o dziewice wybrane „spośród najodpowiedniejszych
w Towarzystwie... Dziewice będą mistrzyniami i przewodniczkami w życiu duchowym” urszulanek. Zgodnie więc z taką ich rolą, wyznaczoną przez św. Anielę, w tym i we wszystkich innych miejscach naszego tłumaczenia zastępujemy słowo „colonello” słowem „mistrzyni”. Podobnie rolę ich określa Akt wyboru św. Anieli na generalną Towarzystwa: „Virgines sint uti magistrae et guidatrices dictarum virginum in vita spirituali” {Processus, 341, f. 922v). Aniela w swoich pismach nazywa je także „przełożonymi” i taką rolę odgrywały, jako bezpośrednie zwierzchniczki urszulanek mieszkających w różnych miejscach Brescii.

34 Włoska zdrobniała forma tego słowa „figlioline” (córeczki), użyta w tym i wielu innych miejscach, zawiera w sobie szczególny odcień serdeczności.

35 Aniela użyła tu określenia „madri principali” (matki najważniejsze, odpowiedzialne) i miała na myśli zarówno wyznaczoną przez siebie przełożoną generalną, Lukrecję Lodrone, jak i pozostałe „governatrici et madri” (przełożone i matki), do których zaadresowany jest Testament.
W pierwotnej strukturze Towarzystwa stały one ponad mistrzyniami (li colonelli).

36 Tak brzmi tytuł druku Turlino z 1574 r. oraz Testamentu wpisanego do Secondo Libro Generale (f. 22r-25v): Testamento della reverenda Madre Suor Angela. Natomiast uwierzytelniona kopia sporządzona przed kanonizacją z oryginału Cozzano, którą tu tłumaczymy (Processus, 341,
f. 953r-958v), poprzedzona jest łacińskim wprowadzeniem, które brzmi w tłumaczeniu następująco: „Tekst Testamentu duchowego błogosławionej Anieli, który pod jej dyktando sporządził wspomniany Cozzano. Z oryginału wpisany do akt przez wyżej wspomnianego kanclerza” (tj. Facconiego, zob. przyp. 32).

37 „Madre principale” Towarzystwa św. Urszuli wyznaczona na to stanowisko przez samą Anielę - Lucrecja hrabina Lodrone, żona Hectora (zm. 1525). W r. 1537 wybrana została na pierwszą
z czterech „matron”. Należała do bresciańskiej arystokracji. (Por. TL, passim; MTS, s. 247-8).

38 Ginevra Riva (lub Ripa) ur. w 1502 r. w rodzinie szlacheckiej, wyszła za mąż za Aleksandra
di Luciagi (Luzzago), matka siedmiorga dzieci. Owdowiała w 1534 r. W r. 1537 wybrana na jedną
z matron Towarzystwa. Wierna myśli Anieli wraz z G. Cozzano przeciwstawiała się zmianom wprowadzonym przez Lukrecję Lodrone. Trzecia generalna Towarzystwa wybrana w 1555 r. Maria di Avogadri, wdowa po Aleksandrze z bogatej rodziny bresciańskiej. Także wybrana w 1537 r.
na jedną z matron. Weronika di Bucci, ur. ok. 1504 r., wdowa po doktorze Camillo. Wybrana
w 1555 r. matką generalną ustąpiła ze stanowiska na rzecz Bianki Porcellaga ok. 1560 r. Wybrana ponownie w 1569 r. była generalną do swojej śmierci, tj. do 1572 r. Urszula di Gavardi, ur. ok. 1494 r., bardzo zamożna wdowa po Girolamo, matka trojga dzieci. Wybrana na jedną z matron
w 1537 r. Janina di Monti, żona Jana Baptysty, matka siedmiorga dzieci, wdowa od 1534 r. Zmarła ok. 1548 r. Izabela da Prato ur. ok. 1496 lub 1502, żona Jana Pawła, fundatorka pierwszego oratorium Towarzystwa św. Urszuli we własnym domu w pobliżu katedry w Brescii. Podobnie jak inny przyjaciel Anieli, Giovanni Patengola, związana była swą dobroczynną działalnością ze szpitalami Brescii. Była przełożoną generalną Towarzystwa od 1572 do 1582 r., tj. do swojej śmierci. Lionella di Pedeciocchi, ur. ok. 1504 r., żona Jana Baptysty (zm. 1537). Zwolenniczka Lukrecji Lodrone
i wprowadzonych przez nią zmian. Zmarła po 1568 r. Katarzyna di Mei (Meya), ur. ok. 1505 r., żona Bernardino. Niemal wszystkie wymienione wyżej adresatki Testamentu były w momencie, gdy Aniela dyktowała go G. Cozzano, stosunkowo młodymi wdowami, dysponującymi dużym majątkiem. Przez pierwsze lata formowania się i działalności Towarzystwa pomagały Anieli, blisko z nią współpracując. (Por. TL, passim; MTS, s. 249-253).

39 Tekstu podanego w nawiasach nie ma w kopii Testamentu wpisanej z oryginału do Akt Kanonizacji Anieli. Występuje natomiast zarówno w druku z 1574 r., jak i w kopii z Secondo Libro Generale (f. 24). Nawet jeśli jest to późniejszy dodatek do Testamentu Anieli, nie podyktowany przez nią, przytaczamy go jako charakterystyczny dla duchowości pierwszych urszulanek. Obie kopie Testamentu zawierające omawiany tekst musiały mieć wspólne źródło, różnice zapisu są bowiem niewielkie. W Secondo Libro Generale wpisano np. poprawnie imię adresata listu Seneki: Lucilius, podczas gdy w druku imię to zniekształcono i zapisano niewłaściwie Lucullus.